İsmail Gaspıralı da Din ve Toplum

Bu kitap, özellikle Rusya Müslümanları olarak adlandırılan Rusya'daki Türklerin toplumsal yapılarını, bu yapıları oluşturan faktörleri ve bunların din ile olan ilişkisini gözlemleyerek, sorgulayarak inceleyen ve bu konuda oldukça derin müktesebatı olan İsmail Gaspıralı'yı konu edinmektedir. Rusya Türklerinin hızlı toplumsal değişmelerle dağılma sürecini yaşadığı bir dönemde onlara tek bir millet olma şuurunu kazandırmaya çalışan İsmail Gaspıralı, Türk milliyetçiliğinin öncüsü olarak görülebilir. İsmail Gaspıralı düşünceleri ve uygulamalarıyla topluma yön veren bir aksiyon adamıdır. O, statik toplum yerine dinamik unsurların öne çıktığı bir toplumu ideal olarak görmektedir. Pozitif bilim anlayışı ve aklı ön plana çıkaran modern medeniyet ile kültürel unsurları ve yeniliğe açık bir din anlayışını da toplum modeline yerleştirmektedir.
Gaspıralı'nın temel düşüncesi modern hayat anlayışının hâkim olduğu bir toplum meydana getirmektir. O, ileri medeniyet olarak Avrupa'yı görmekle birlikte daha üst düzey bir medeniyet ve yaşam şekline ulaşmayı amaç edinmiştir. Bu düşüncesine gerçekleştire bilmek için Batı'nın teknik üstünlükleri ile İslam dinin insana verdiği değerleri birleştirmeye çalışmıştır. Gaspıralı, dine dayalı eğitimin yanı sıra laik eğitim, kadınların toplumsal hayata katılımı, toplumsal yardımlaşma, sağlam temellere dayanan bir ekonomi vs. gibi uygulamaların toplum hayatına uyarlanarak toplumsal ilerlemenin gerçekleşebileceğini ön görmektedir.