Musa Cârullah Bigiyef

1875-1949 Tatar âlimi ve düşünürü. Rostov yakınındaki Novoçerkassk şehrinde doğdu. Rostov'da bir Rus okulunda ve bir süre medresede, Kazan'da Kül Buyı (Göl Boyu) Medresesi'nde (1888), Buhara medreselerinde (1895) eğitim gördü. Fıkıh, felsefe, riyâziye dersleri aldıktan sonra Rostov'a döndü. Üniversiteye kabul edilmeyince İstanbul, Kahire, Mekke ve Medine'ye, Hindistan'da Diyûbend'e, Şam ve Beyrut'a seyahatler yaptı, Arapça ve Farsça'sını geliştirdi, İslâmi ilimlere nüfuz etti. Orenburg Hüseyniye Medresesi'nde ders verdi (1909). Petersburg'da İl adında bir gazete çıkarmaya başladı (1913). V. Umumi Rusya Müslümanları Kongresi'ne siyasi projeleriyle katıldı (1917). Bolşevik işgali ardından Buhara'ya gitti, yaşanan kültürel yıkıma şahit oldu (1920). Sovyetler aleyhine çalıştığı iddiasıyla Taşkent'te tutuklandı (1921), on bir ay hapis yattıktan sonra Leningrad'a dönüp imamlık yapmaya başladı. İslâm Milletlerine eserinin Berlin'de yayınlanması üzerine tekrar tutuklandı (1923), Moskova'ya sürgüne gönderildi. Mekke'de yapılan Umumi Dünya Müslümanları Kongresi'ne, Kahire ve Kudüs'te Hilâfet Kongreleri'ne katıldı (1926-1927). Baskılar yüzünden 1930'da Rusya'dan kaçarak Afganistan, Hindistan ve Mısır'a gitti. 1932'de düzenlenen I. Türk Tarihi Kongresi'ne katıldı. Berlin'e giderek kurduğu matbaada bazı eserlerini yayınladı (1933). İran, Irak, Mısır, Hindistan ve Japonya'da bulundu. II. Dünya Savaşı başlayınca tekrar Hindistan'a geçti. İngilizlerce Japon yanlısı olduğu gerekçesiyle tutuklandı, bir buçuk yıl hapisten sonra Bhopal'de gözetim altında tutuldu. Hastalığı sebebiyle 1947'de Kahire'ye ve oradan İstanbul'a geçerek tedavi gördü. Türk vatandaşlığına kabul edildiyse de tekrar Kahire'ye döndü. On dokuz yıldan beri uzak kaldığı ailesini göremeden 25 Ekim 1949'da Kahire'de vefat etti ve Afîfî'deki Hidîviyye Mezarlığı'na defnedildi.